Od początku wojny na Ukrainie zniszczono ponad 1000 zabytków. Straty liczone są w miliardach dolarów

Od początku pełnowymiarowej agresji Rosji na Ukrainę, która rozpoczęła się w lutym 2022 roku, zniszczenia objęły nie tylko ludność cywilną i infrastrukturę, ale także dziedzictwo kulturowe tego kraju. Zabytki, instytucje kulturalne oraz dotychczas nieodkryte zasoby archeologiczne są regularnie grabione i dewastowane. To przestępstwa, które stanowią nie tylko naruszenie międzynarodowych konwencji, ale także nieodwracalną stratę dla dziedzictwa kulturowego całego świata.

Skala zniszczeń – tysiące zabytków i instytucji kultury

Według danych Ministerstwa Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy (MKiPI), od lutego 2022 roku do 1 sierpnia 2024 roku zniszczonych zostało 1096 zabytków. Z tej liczby 121 miało znaczenie krajowe, 892 – lokalne, a 83 to tzw. nowo odkryte zabytki. Dodatkowo, 2024 instytucje kultury ucierpiały lub zostały zniszczone w wyniku działań wojennych. Olha Pakhomova, kierownik Działu Rejestracji Obiektów Dziedzictwa Kulturowego w MKiPI, podkreśla jednak, że te dane mogą być niepełne, ponieważ część terenów pozostaje pod okupacją, co uniemożliwia dokładny monitoring zniszczeń.

Niestety, wiele instytucji kulturalnych cierpi powtórnie, gdyż uszkodzenia na skutek bombardowań są wielokrotne. Ponadto, niemożliwe jest pełne oszacowanie strat na okupowanych terenach, a dokumentacja zniszczeń na tych obszarach będzie możliwa dopiero po ich wyzwoleniu.

Systematyczna grabież zabytków i zasobów archeologicznych

Rosyjska okupacja przyniosła nie tylko niszczenie instytucji kultury i zabytków, ale także systematyczną grabież zasobów archeologicznych. Krym, region szczególnie bogaty w dziedzictwo archeologiczne, staje się ofiarą grabieżczych poszukiwań, które niszczą kontekst historyczny tych obiektów. „Zabytek archeologiczny ma sens, kiedy znamy jego kontekst, stanowisko archeologiczne, z którego został wydobyty” – wyjaśnia Marek Świdrak, historyk sztuki i prawnik z Akademii Dziedzictwa MCK. Grabież oznacza więc bezpowrotną stratę informacji o obiektach, nawet jeśli te zostaną odzyskane po wojnie.

Międzynarodowe prawo i odpowiedzialność za zniszczenia

Działania prowadzone przez Rosję na Ukrainie stanowią pogwałcenie Konwencji Haskiej, która zakazuje niszczenia dóbr kultury, ich wykorzystywania w celach militarnych oraz grabieży. Jak zauważa Świdrak, istnieje możliwość karania za takie przestępstwa zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Międzynarodowy Trybunał Karny w Hadze, którego statut przewiduje karanie za niszczenie dóbr kultury, już w 2016 roku skazał odpowiedzialnych za niszczenie mauzoleów sufickich w Timbuktu. To precedens, który może stać się podstawą do rozliczania winnych niszczenia dziedzictwa na Ukrainie.

Ochrona dziedzictwa w trakcie wojny

W obliczu nieustannych zniszczeń ukraińskie władze oraz instytucje kultury podejmują wysiłki, by chronić to, co jeszcze pozostało. „Najważniejszym zadaniem jest zachowanie tego, co mamy” – podkreśla Pakhomova. Zabytki są ewakuowane do bezpieczniejszych regionów, a w niektórych miejscach budowane są magazyny. Kluczowe znaczenie ma również cyfryzacja dziedzictwa, tworzenie modeli 3D oraz dokumentowanie zbiorów, co ma ułatwić ich przyszłe odzyskiwanie.

Również polscy eksperci zwracają uwagę na wagę dokumentacji. Świdrak podkreśla, że Polska, 80 lat po zakończeniu II wojny światowej, nadal poszukuje kilkuset tysięcy utraconych obiektów. Tylko około 1% z nich posiada dokumentację fotograficzną, co znacznie utrudnia ich odzyskanie. Dlatego Ukraina już teraz podejmuje działania, by szczegółowo dokumentować wszystkie zniszczenia i straty, co będzie nieocenione w przyszłym procesie restytucji.

Międzynarodowe wsparcie i współpraca

W odpowiedzi na trudną sytuację ukraińskich instytucji kultury, polskie i międzynarodowe organizacje wspierają Ukrainę w ochronie dziedzictwa. Zbiory sztuki ukraińskiej zostały ewakuowane do Polski, a wystawy z Kijowa, Lwowa czy Odessy były prezentowane w polskich muzeach.

Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie organizuje szkolenia i forum, które mają na celu podnoszenie kompetencji ukraińskich pracowników sektora kultury. „Bardzo ważne jest dla nas wsparcie międzynarodowe” – podkreśla Iryna Mygovych, dyrektor Państwowego Rezerwatu Historyczno-Architektonicznego w Brzeżanach. Programy te, oparte na polskich doświadczeniach, obejmują edukację z zakresu zarządzania funduszami, ochrony dziedzictwa oraz pozyskiwania środków na odbudowę zniszczonych obiektów.

Nadzieja na przyszłość

Chociaż wojna w Ukrainie wciąż trwa, prace nad dokumentowaniem zniszczeń i zabezpieczaniem ocalałych zasobów kulturowych już się toczą. Eksperci wierzą, że nawet w czasie wojny możliwe jest odbudowywanie dziedzictwa, które nie zostało zniszczone przez bezpośrednie działania wojenne. Świadomość wartości dziedzictwa kulturowego oraz międzynarodowa współpraca dają nadzieję na jego przyszłą ochronę i odnowę, gdy nadejdzie czas pokoju.